MAIKLING KUWENTO | Kamatayan ni Tiyo Samuel ni Efren R. Abueg

Kamatayan ni Tiyo Samuel
ni Efren R. Abueg 

                Sa kaniyang balisang magdamag ay isa-isang sumulot sa silid na iyon ang daan-daang lalaki at babae, mga kabataang may hawak na kartelon at mga aklat at may mumunting bag na nakasakbat sa balikat sa paglalakad at nagsisiawit ng kantahing pambaya, nakatigil ang trapiko, at ang ulo ng mga tsuper ay nangag-usli sa mga durungawan, nakanganga o nakangisi o nakaismid, ngunit hindi sila nababalino, patuloy sila sa pagmamartsa, patungo sa gusaling iyon sa pagitan ng malalaking punong akasya.

                ... Duyan ka ng magiting

                Sa manlulupig

                Di ka pasisiil...

                Mataas ang tono ng kanilang awit, walang pagpipigil sa pagbubuhos ng kanilang damdamin, binibigyang-diin ang kanilang layon at habang nalalapit sa gusaling iyon, nagmamadali ang kanilang hakbang, waring minamadali ang pagkuha sa isang bagay na kanilang kailangan.

                ...Aming ligaya na pag may mang-aapi

                Ang mamatay nang dahil sa iyo...

                Pilit siyang dumilat , ngunit parang bakal ang bigat ng talukap ng kanyang mga mata at ang kapaligiran ay hindi nagbabago sa kanyang isip. Nagmamartsa pa rin ang mga kabataang lalaki at babae, nagniningas ang mga sulong hawak ng nangauuna at nangahuhuli at patuloy ng pag-awit, paulit-ulit, hanggang sa makubkob ang binalantok na harapan ng gusali at sa isang sigaw ng lider ay tumahimik ang lapit.

                Bigla, ang mga ningas ng sulo ay hinipan sa harapan ng gusali, ang naningkad ay ang maputing liwanag.

                ...Mga kapatid, bakit tayo naririto? Bakit tayo umaawit? Bakit hawak natin ang mga kartelon?

                Parang isang dambuhalang bibig at sagot. Umuugong. Parang isang dalampasigang binabayo ng nagdurumambang mga alon.

                Ibagsal ang Imperyalismo! Wasakin ang kanilang mga interes!

                Mula sa malayo, unti-unting narinig ang matamis na ugong ng mga sirena. Gumuguhit, nag-aapura. Sa binalantok na harapan ng gusali, ang mga kabataang lalaki at babae ay nangapatigil sa pagsigaw, nakiramdam at sa ilang sandali, parang tubig na sumanib sa kanila ang malalaking lalaking nakauniporme, may taklob ang mga ulo, may hawak na mahahabang batuta at may mga mukhang kinasinagan ng pagbabanta.

                Muli, pinilit niyang dumilat. Parang may naamoy siyang kung ano. Malansa. Sa karimlang ng kanyang isip, kumapa siya – kailangang makabangon siya, mapuntahan ang mga kabataang lalaki at babaing nasa harap ng gusaling iyon at bigyan ng babala: May panganib! May panganib! Ngunit wari’y kalawakang walang hanggan ang lahat, pawang hangin, pawang mga bagay na hindi mahipo ngunit nadarama at pati siya’y nakalutang, nakalutang at hindi niya mapigil ang kanyang pagkatangay. Sa pagkaunawa ng panganib sa pagkatangay, napasigaw na lamang siya: Huwag! Huwag! Subalit waring iyon ay huli na sapagkat hindi pa napipinid ang kanyang bibig ay sumambulat sa kanyang pagndinig ang isang umuugong na daluyong, tulad ng pagbayo ng mga marahan na alon sa isang lugaming dalampasigan. Umikoy siya, umikot nang umikot, habang ang kanyang dalawang bisig ay nanghahalimaw, humanap ng isang bagay na mahahawakan. Hanggang sa ang kanyang balintataw ay sumilay ang liwanag. Itinaas niya ang kanyang mga kamay, pantay sa kanyang dilat na dilat na mga mata sa buong pagkagimbal niya, nakita niyang may dugo sa kanyang mga daliri, malapot ang dugo, kulay-granateng dugo! Nangatal siya. Bakit may dugo ang aking mga kamay? Bakit? Muli, pumikit siya. Sinikap niyang makabalik sa pook ng mga kabataang lalaki at babae sa binalantok na harapan ng gusali at hanapin ang kanyang anyo at tingnan kung ano ang nangyari at mabatid kung bakit may dugo ang kanyang mga kamay. Subalit payapa na ang binalantok na harapan ng gusali at ang naroon ay ilang laglag na dahong niyapakan ng mga lalaking mapuputi ang balat at ginto ang mga balahibo’t buhok.

                Hindi lamang balisa siya sa kanyang magdamag. Ngayon, gimbal na siya sa kanyang karimlan. Humahagok siya sa pagkakapikit at aywan kung bakit sa tuwing hahagok siya nakararamdam siya ng gaan sa talukap ng kanyang mga mata. Parang nalulusaw ang pagkabak niyon, parang nagiging papel, manipis na papel. Natuwa siya. Mababatid niya ang lahat-lahat. Malalaman niya kung panaginip lamang ang lahat nang iyon.

                Dumilat siya. Sumambulat sa kanyang mukha ang liwanag ng silid. Nakatayo siya sa gitnang-gitna, nangangatal ang mga kamay at sa kanyang paanan, may isang katawang nakatagilid sa pagkakatimbuwang at ang ulo’y nakakiling at ang isang bahagyang nakadilat na mata ay nakasulyap sa kanya.

                Sino ito? Sino?

                Dahan-dahan, tumiklop ang isang paa niya, ang kanan, at pumantay ang kanyang tuhod sa handusay na katawan at sa lumilinaw nang paningin ay binulaga siya ng mukhang iyong kilalang-kilala niya, mula pa sa pagkabata, mula pa sa pagkakaisip, ang mukhang iyong hindi niya malilimot, a, ang mukhang iyon ng kanyang Tiyo Samuel!

                Bakit patay ang kanyang Tiyo Samuel? Bakit may dugo ang kanyang mga kamay? Ano ang nangyari?

                Tumindig siya, umurong at sa kanyang bibig ay ibig tumalilis ang sigaw ng panghihilakbot. Bakit may dugo ang kanyang mga kamay? Siya ba ang pumatay sa kanyang Tiyo Samuel?

                Umurong siya nang umurong, papatakas, papalayo, ngunit sa pagkakatitig sa duguang mga kamay, sa mga daliring nangangatal ay nasalabid sa kung saan ang kanyang mga paa at siya’y nabuwal at binawi man niya ang katawan ay kumalabog din siya sa lapag at pumalo ang kanyang ulo sa isang matigas na bagay at muli, kinandong siya ng dilim.

                Naroon na naman ang maraming kabataang lalaki at babae. Nagsisigawan. Sa di-kalayuan sa binalantok na harapan ng gusali ay umaatungal ang mga sirena at sa may hagdanan ng guslai ay may mga puting lalaking sumisigaw, nakasuntok ang mga kamay at nagmumura, samantala, ang sumanib sa malalaki’t matitipunong lalaki nakauniporme, may taklob ang mga ulo at may hawak na mahahabang batuta,ay nakahawak sa puluhan ng mga kartelon at ang mga mata’y tinatalsikan ng matinding poot. At sa isang iglap na pangitaing iyon ay nahagip niya ang kanyang anyo, ipinagtutulakan ng dalawang lalaking malalaki’t matitipuno at siya’y nanlalaban, manghahalimaw at maya-maya pa’y nakita niyang tumaas ang magabang batuta ng isang nakauniporme at sinangga niya iyon at sinikmurahan niya ang may hawak ay siya’y snipa nito at aywan kung bakit bigla na lamang nagkaroon ng patalim ang kanyang kamay at nanaksak siya, nanaksak nang walang payumangga hanggang sa ang mga daliri niya ay manlagkit sa kulay-granateng dugo.

                Makirot ang kanang likod ng kanyang ulo. Sinapio niya iyon, may dugo. Mabigat ang talukap ng kanyang mga mata, ngunit sinikap niyang dumilat. Tinakasan ng lakas ang kanyang mga bisig ngunit nakaganap pa rin siya. Subalit hindi nagtagal, may mga kamay na sumaklit sa kanya, pabaltak siyang itinindig at isang mukhang mabalasik ang bumulaga sa unti-unting nabuksang niyang paningin.

                Bakit mo siya pinatay? Bakit?

                Natulala siya. Sino ang kanyang pinatay? Bakit siya pumatay? Bakit?

                Hindi siya sumagot. Parang tangang tumingin siya sa mabalasik na mukha at ang bibig nito ay bumuka at sumara at siya’y narindi lamang sa mga tanong nito at siya ay yumuko at sa pagyuko ay nahagip ng kanyang paningin ang katawang nakahandusay sa sahig at naliligo sa natuyo nang granateng dugo. Ang kanyang Tiyo Samuel? At itinaas ang kanyang mga kamay sa pagkagimbal at nakita niyang ang mga daliri niya ay may dugo at siya’y nanghilakbot at napasigaw at siya’y naiyugyog ng mga humahawak sa kanya at muli’t muli siyang tinanong: Bakit mo siya pinatay? Bakit?

                At sa pagdilat-pagpikit niya ay nakita niyang ipinarada sa kanyang mukha ang isang balisong, ang pagkapilak niyon ay kakapiraso sa may dakong puno ng talim, sapagkat may bahid ng dugo.

                Nasa paltok sila ni Ligaya, sa likod ng kabit-kabit na gusalib ng pamantasan. Nakahiga siya sa damuhan at si Ligaya ay nakalupasay sa kanyang tabi at nakatanaw sa ilaya.

                Tingnan mo! Hayan, tingnan mo!

                Hindi siya kumilos. Ang tiningnan niya ay mga bagay kay Ligaya na kinagigilawan niyang tingnan, tulad ng taynga, ng batok na may maitim na nunal, at ang buhik niyang kayhaba, ngunit ngayon at pinaputol na, at ang punggos ng balikat na tulad sa hindi pa nalilinis na ginto ang pagkakayumanggi.

                Bumangon ka nga, Felipe. Tingnan mo!

                At binatak ang isang niyang bisig at napilitan siyang bumangon at tumanaw sa ilaya.

                O?

                Hayun! Nakikita mo ba’ng usik na ‘yon?

                Ano’ng usok ang sinasabi mo? Wala naman, a!

                Felipe, tinutudyo mo ba ako?

                Nakabaling sa kanya si Ligaya at naglulumoy siya sa mga matang iyon at dagli, nagnasa siyang halikan iyon at simsimin ang tubig na nagpapakislap sa kaitimang naroroon.

                Di ba ‘yon ang factory ng tiyo mo?

                O?

                Ang yaman na ng tiyo mo. Sabi ng aking Itay, ang Papa mo lang ang mayaman... hindi ang tiyo mo. Pero nang mamatay ang Papa mo, yumamang mabuti ang tiyo mo.

                Nakatanaw si Ligaya sa mga gusaling may labasan ng usok na naghahamon wari sa langit. Isang malawak na lupa ang kinatitindigan, nakukubkob ng mataas na pader. Kumislap ang mga bubong sa tama ng sikat ng araw.

                Baka balang-araw, mayaman pa sa ‘yo ang tiyo mo!

                Nalusaw sa paningin niya ang mga gusali, ang malawak na lupang kubkob ng matataas na pader. Nasa isang bunduk-bundukang niyugan sila ng kanyang Tiyo Samuel at nakatunghay sila sa maraming bunduk-bundukan ng mga niyog na nawawasiwas ang mga dahon, ngunit paglilisan na ang malakas na hihip ng hangin, ang malalabay na dahon ay yuyuko na wari bagang isinusuko ang katayugan sa nakatingalang lupa.

                Nakabota ang kanyang Tiyo Samuel, nakabastipol, may hawak na baston at itinuturo sa kanya ang lawak ng ari-arian ng kanyang ama. Mula rito hanggang doon... iyong lahat ‘yan!

                Ang doon ay waring walang katapusan... isang kahabaan ng kaluntiang hindi maabot ng kanyang paningin.

                Pagsapit mo ng beinte-dos.. iyo na ‘yan at kailangang paghandaan mo. Kaya gusto ko’y agrikultura ang kunin mo... dahil malupa ang iyong Papa.

                Pinipili niyang abutin ng tingin ang malayong doon ng lupain ng kanyang yumaong ama at marahan, parang isang munting dasal ang inusal niyang mayaman ako!  mayamang-mayaman! At kasunod niyan ang badya ng tuwa.

                Nalusaw sa kanyang paningin ang mga bunduk-bundukang iyon at ngayon, nasa himpapawid sila ng kanyang Tiyo Samuel, sakay ng isang helikopter at nakatunghay sila sa makapal na kaluntian ng punong abaka.

                Masdan mo... iyong lahat ‘yan!

                Libu-libong puno ng abaka, malapad na dahong susun-suson, waring nakatungkay sa mamula-mulang lupang kinatatamnan at sa pagbaling niya sa kanyang tiyo ay naroon ang liwanag ng isang mukhang tiwalang-tiwala sa hawak nitong kapangyarihan.

                Pagpalain mo ang abakang ito, tulad ng pagpapala ng iyong Papa. Mula sa lupang iyan, ang walang katapusang biyaya ay mapapasaiyo.

                Ngunit binawi niya ang tingin sa kanyang Tiyo Samuel. Nalusaw ang mukhang iyon at ang pumalit ay isang mukhang puting-puti, matangos ang ilong, ginintuang buhok at nakatabako, at nagtatawa at wari’y may inililihim sa kanya. Sa mukhang iyon ay sumanib ang nagtataasang mga gusali, ang mga pako at ang mga papel at ang mga sapatos at ang mga plastik na kagamitan, umaagos ang mga iyon patungo sa kinaroroonan ng kay-raming mga kayumangging nakaabang, nangakataas ang kamay sa pagkakatuwa, sumasalubong upang sa isang iglap, ang agos ng mga kagamitang ito ay kanilang dumugin nang dumugin at sila’y nagkagitgitan, nagkadagildilan, nagkayakapan, nagkasikuhan at sila’y parang mga hayop na bigla na lamang naging mga baliw sa pag-aagawan sa pira-pirasong mga buto!

                Sumigaw siya. Tigil! Huwag! Ngunit, hindi magkamayaw ang lahat. Sigawan. Pagbabanta. Halakhak ng malalakas. Daing ng mahihina.

                Ang karimlan ay manipis at pinagmasdan niya si Ligaya. Isang katawang kayumanggi pagkaraang mahubaran ay pinatitingkad ng manipis na karimlan at hinipo niya iyon at nadamang mainit at, dahan-dahan, ikinulong niya iyon sa kanyang mga bisig at dinama ng katawan at pagkaraang sumayad ang kanilang katawan sa malambot na hihigan ay inusal niya, isang usal ng isang magsasakang maghahasik pa lamang ng palay sa bagong sinuyod na linang: ano man mangyari, alagaan mo ang iiwan ko sa ‘yo. Hindi siya sinagot ni Ligaya. Dumaing itong parang nasugatan at inabot ng isang kamay ang kanyang ulo at hinila at siniil ng halik ang kanyang bibig.

                Sa karimlang iyon, sa kapangyarihan ng kanilang katawan ay parang puting aninong sumulpot ang kanyang Tiyo Samuel at siya’y binatak sa bisig at siya’y pinagmasdan at saka binalingan si Ligaya at sila’y kapwa kinaladkad sa harap ng salamin at sa isang iglap, sa sumambulat na liwanag, ay natanghal ang hubad nilang katawan.

                Tingnan mo ang iyong kulay! Tingnan mo ang sa kanya!

                Nagtatangis ang mga ngipin ng kanyang Tiyo Samuel. Naroon ang poot. Sa kanya, pagkasuklam; kay Ligaya, pandidiri.

                Nakikita mo? Nakikita mo?

                Ang sigaw na iyon ay sinagot ng mga hikbi ni Ligaya. Ng pagtutukop ng dalawang kamay sa maselang bahagi ng katawan, ng pangangatal ng mga bisig nito, ng pagbukas ng bibig na waring may ibig paghimagsikan.

                Nararamdaman niya ang pagbatak sa kanya ng kanyang Tiyo Samuel. Inilalayo siya kay Ligaya, inilalayo. Nagpupumiglas siya. Bitawan mo ako! Lumayo si Ligaya, lumalayo at maya-maya, bigla na lamang itong nawala. Nagpumiglas siya. Nangagat at naniko at sumigaw at siya’y nakahulagpos at sa kahubdan niya ay hinanap si Ligaya.

                Ligaya! Ligaya!

                Nakita niya ang sarili sa isang pangit na pook: sa mga datig-datig na dampa, sa mga nagpupusaling eskinita, sa mga tulay na nangangapal sa kapit ng putik. Tumatakbo siya, hinahabol ang aninong naanyuan niya mula sa malayo, mabilis na pagtakbong walang inaalagatang katitisuran – o kahahantungan – ang mahalaga’y abutan ang aninong naanyuan niya at pigilin at yakapin at muli, dalhin sa silid niyang iyon at aluin at muli, pagpunlaan ng kasiyahang aalagaan nito ano man ang mangyari sa kanya.

                Isang araw ay may dumaong na bapor mula sa Europa. Isang higanteng bapor na nagtatanghal ng mabibigat na kasangkapang Europeo at niyakag niya roon si Ligaya. Tumuon ang kanyang tingin sa mga mukhang iyon, makikintab na makinang gayong nakahinto at hindi umaandar at waring naghahatid sa kanya ng ugong.

                Narinig mo ba, Ligaya?

                Ngunit hindi sumagot si Ligaya. Nakatitig sa kanya si Ligaya at parang maiiyak ito sa pagkaunawa kaipala sa kanyang iniisip.

                Umuugong, Ligaya. Umuugong!

                At hinaplos niya ang makina at ang lamig ay nanulay sa kanyang mga ugat at sinabi niya kay Ligaya na balang-araw, ibig niyang lumikha ng gayong makina, at makakita ng libu-libong makinang umuugong sa kanyang kapaligiran, umuugong, walang hinto, parang mahiwagang awit ng Ibong Adarna, na magpapabangon sa mga tisikong mga katawan sa lugar nina Ligaya, at magpapadaloy ng dugo sa mga tabaing katawan at magpapaumbok ng masel sa mga bisig na walang magawa. Nakikita niya ang libu-libong mukhang iyon, pumapasok-lumalabas sa mga higanteng pabrika, hindi yuko ang ulo, hindi pagal, hindi nakaitim sa poot ang mga bagang, kundi nangakatawa, nangagbibiruan, at nagsisipagmadali, na wari bagang may naghihintay sa kanila, sa kani-kanilang destinasyon. Muli, hinaplos niya ang mga makinang iyon, at pinihit niya ang isang ikiran at umikot nang bahagya ang makina at hindi na iyon tumigil at nagsimulang umugong, kinain ang mga katawan ng abakang bagong kabubuwal at niligis ang laman ng mga niyog na biyak sa gitna., umuugong na parang awit ng Ibong Adarna, pumailanglang sa papawirin at sa mga tahanang hindi pa pawid, kundi mga konkreto at nangagdungawan ang mga mukhang walang hapis, ang mga mukhang sumasalubong sa tamis ng awiting iyon.

                Niintindihan mo ba ako, Ligaya?

                Ngunit muli, hindi siya sinagot ni Ligaya, kundi pinakatitigan siya nitong kaipala’y nakaunawa sa kanya at parang nahigop ito ng kanyang katawan sa isang iglap at numipis ang liwanag at nakita na naman niyang hubad si Ligaya, ang buong pagkababae ay isang dipang kayumangging lupa at niyakap niya ang katawang iyon at inusal ang dati niyang inuusal at dumating si Ligaya at sa kanyang isip ay nabuo ang isang kasiyahang balang-araw ay aalagaan ni Ligaya ano man ang magyari sa kanya.

                Felipe! Felipe!

                Hinabol siya ng kanyang Tiyo Samuel. Tumalilis siya. Nagpasikut-sikot siya sa mga nakahambalang na karton na pagsisidlan ng mga pulbos na iniluluwal ng mga mumunting bibig sa pabrika ng kanyang Tiyo Samuel. Hindi siya lumilingon. Natatakot siyang sa kanyang paglingon ay mapatigil siya sa paghakbang at hindi siya makalayo.

                Felipe! Felipe!

                Binilisan niya ang paglakad, halos takbo na, subalit dumalas at lumakas ang bagsak ng mga yabag sa kanyang likuran at bago siya nakaiwas ay nahawakan siya ng matitigas na kamay ng kanyang Tiyo Samuel.

                Wala kang utang na loob!

                Parang sinampal siya. Napaharap siya sa kanyang Tiyo Samuel. Sinusurot siya ng mga paningin nitong parang dalawang daliring isinusundot sa kanyang mukha.

                Matapos siyang mapalaki. Gaano’ng edad mo nang mamatay ang iyong Papa?

                Nakarinig siya ng malakas na tili. Naghihimagsik na tili. Ayoko! Ayoko!

                Lumalakas pa. Namumuno sa kanyang pandinig.

                Hindi ko hinihinging bayaran mo ako. Aanhin ko’ng kabayaran mo? Huwag mo lamang akong hiyain sa mga kaibigan ko. Mga pilantropo ‘yan na magnenegosyo sa Pilipinas para tulungan ang ating matatalino na walang salaping magagamit sa pag-aaral. Kailangan nilang puhunanin ang kanilang salapi, upang magpatuloy ang kanilang pagbibigay ng tulong sa matatalino natin. Bakit mo tututulan ang pagpeprenda ng kalahati ng ari-arian mo? Makatutulong ka sa dakilang layunin nila. At walang ano mang panganib na malustay ang salapi mo. Bakit, nang gagamitin ko ba sa mga negosyo ko ang pera mo, ang kabuhayan mo ba’y nabawasan kahit isang kusing? Hindi. Kabit-kabit ang aking mga pabrika, at ni isa bang pirasong lote ay naiawas sa iyong lupain?

                Lumakas pa ang tili. Sinisiil ang kanyang taynga. At muli, tinalikuran niya ang kanyang Tiyo Samuel. Patakbo siyang lumayo. Tumatakbo nang buong bilis. Ngunit patuloy na lumalakas ang tili, humahabol. Ayoko! Ayoko! At sa pagtakbo niya ay may isang batang lalaking labindalawahing taong gulang na nakita niya sa malayo, isinasakay ng isang lalaki sa isang maangkad na kabayo at ayaw sumakay ang bata at nagsisipa at nagtatadyak, ngunit tinatampal ng lalaki. Papalapit siya. Nakaririndi na ang tili. Ibig na niyang bumalik, ngunit hinahabol siya ng kanyang Tiyo Samuel. Sasalungahin na rin niya ang tili. Tatakpan na lamang niya ang taynga. At papalapit na nga siya at lumilinaw ang anyo ng bata at ng lalaki hanggang sa nang mapaharap siya sa mga iyon ay namangha siya: ang bata’y siya! ang lalaki ay ang kanyang Tiyo Samuel! Napahinto siyang bigla, parang tuod na isinaksak sa lupa at sa pagkakitang ang bata ay naisakay na sa kabayo at ang latigo ng lalaki ay nakaamba sa katawan ng hayop, sumigaw siya, malakas na sigaw at ang kabayo ay biglang umigtad at sumibad ng takbo at ang batang nagtititili ay nangakataas ang kamay sa matinding pagkatakot. Pagkaraan ng ilang saglit, ang tili ay naging bulong na lamang ng lumipas na sandali.

                Matagal bago bumalik ang kabayo. Wala na ang tili; hindi na niya narinig. Ang bata ay nakadapa sa ibabaw ng hayop, nakalaylay ang mga bisig. Ang kabayo ay lumapit sa lalaki at inungkad-ungkad ang mukha nito, na wari bang sinasabi: Panginoon, natupad ko na po ang ipinag-uutos n’yo at tinapik-tapik ng lalaki ang umuungol na kabayo na wari bang sinagot: Magaling! Magaling!

                Sa pagkakatigagal inabot siya ng kanyang Tiyo Samuel at hinawakan nito ang kanyang malatang bisig at siya’y inakay na pabalik at muli, nagdaan sila sa naghambalang na mga karton na paglalagyan ng mga pulbos na iniluluwa ng mumunting bibig ng mga makina sa pabrika at sa loob ng silid na tinatakasan niya ay nangakaupo ang tatlong dayuhang lalaki, ginintuan ang mga buhok, mapupula ang mga mukha at matatangos ang mga ilong.

                Nakangiti ang kanyang Tiyo Samuel na nagsalita at nagtanguan ang mga lalaking dayuhan at ang isa sa mga ito ay nagladlad ng mga papeles sa mesa at tinabihan iyon ng isang pluma. Muli, hinawakan siya ng kanyang Tiyo Samuel sa bisig at inakay sa luklukang katapat ng mga papeles at iniupo siya roon at inabot sa kanya ang pluma at hinawakan niya iyon at lumagda siya sa mga papeles.

                Pumikit siya. Ang sumalit na manipis na karimlan sa kanyang isip ay nagluwa ng isang hubad na katawan, kayumangging katawan na kilala niya sa tingin, langhap at dama. Parang matigas ang mukha, parang naninisi at nagyuko siya ng ulo at matagal, naroon siya’t naghihintay wari ng parusa ngunit ang kayumangging katawan sa kanyang harap ay parang bato, walang kilos, walang tinig, walang init!

                Hindi ko kasalanan, Ligaya! Napilitan lamang ako!

                At siya’y umiyak.

                Ang kayumangging katawan ay biglang nagkabuhay, lumapit sa kanya at inabot siya ng saklaw ng init ng dugo nito at siya’y tumingala at nakita niyang sa mga matang iyon na may luha. Nakikiramay sa kanya si Ligaya!

                Yaon ay kagubatan ng mga kartelon. Nagsisigawan ang maraming kabataang lalaki at babae, nagtutungayaw, nagmumura. Sa malapad na hagdanang may maraming baitang, ilang pulis ang nakataliba, pinangangalagaan ang tatlong malaki-ang-tiyang lalaki na naka-amerikana.

                Ito’y para sa kabutihan natin. Kung ang kasunduang parity ay hindi palulugitan, saan tayo magbibili ng ating mga produkto sa mataas na halaga?

                Nagsigawan na naman. Boooo! Boooo!

                Itinaas niya ang kanyang dalawang kamay. Nangangatal na mga kamay na waring may hawak na granadang handang pasabugin sa ibaba ng hagdanang iyon, upang ang gusaling iyong tagapagtanggol ng dayuhang interes ay gumuho.

                Ibagsak ang mga imperyalista!

                Nagsunuran ang mga kabataang lalaki at babae, nagtungayaw. Boooo! Boooo!

                May kaguluhan na sa dakong kaliwa ng hagdanan. Ilang kabataang lalaki at babae na may dalang kartelonb ang nagtangkang pumanhik sa hagdanan, hinahadlangan ng mga pulis, itinulak, hanggang sa isang babae ang mangudngod at nang saklolohan ng mga nasa ibaba ay nanunggab ang mga pulis at nagkaroon ng paghahamok.

                Ibagsak ang mga imperyalista.

                Parang mababanat ang mga litid sa leeg niya. Parang hinahatak ng kung anong mga kamay sa mula sa itaas ang kanyang mga bisig. Nagpatuloy siya sa pagsigaw, hanggang sa maramdaman niya na may dumaklot sa kanyang likod. Napalingo siya.

                Tiyo Samuel!

                Hindi siya binitawan ng mga kamay na parang agila. Binatak siya, papalayo sa karamihan, palabas sa kagubatan ng mga kartelon, patungo sa isang makintab na limosinang nakaparada sa ibayo ng lansangan.

                Isinalya siya sa loob ng sasakyan. Bumangga siya sa katangan ng kamay ang kanyang baywang at nakadama siya ng kirot. Ang balisong na nakasukbit doon ay waring umukab sa kaniyang laman.

                Sa bahay!

                Sumibad ang limosina, iniwan ang kagubatan ng mga kartelon, ang gusaling sa pagkakatunghay sa mga kabataang lalaki at babae ay parang isang matandang bingi sa mga sigaw.

                Sa bahay, dinatnan niya roon si Ligaya.

                Bakit ka narito, Ligaya?

                Tumingin lamang si Ligaya sa kanyang Tiyo Samuel. Waring takot ang mga mata ni Ligaya.

                Bakit?

                Ipinakaon ko siya.

                Bumaling siya sa kanyang Tiyo Samuel. Nag-uusig ang kanyang mga mata. Tinagos ang nakikita niyang kabuktutan sa kalooban nito, nilulutas ang hiwaga ng pagpapakaon kay Ligaya.

                May problema ka.

                Ano’ng problema?

                Nagdadalantao siya!

                Napatigagal siya, pagkatigagal ng isang may naalala, at sumibat ang kanyang tingin kay Ligaya at sinagad ang dakong puson at nang makitang may umbok ay napalapit dito.

                Totoo?

                Muli, tumingin si Ligaya sa kanyang Tiyo Samuel. Saglit na pagtinging humantong sa pagyuko, sa paghikbi, sa pagkaligalig ng balikat.

                Huwag kang matakot... pakakasalan kita!

                Nilapitan siya ng kanyang Tiyo Samuel. Hinawakan siya sa bisig at inilayo siya kay Ligaya.

                Hindi? Bakit? May pananagutan ako sa kaniya!

                Sapagkat siya’y hindi para sa iyo. Tingnan mo’ng balat mo... mestiso ka... tingnan mo’ng balat niya... kayumanggi! Ano ang sasabihin ng Papa mong namatay.

                Pananagutan ko’ng nangyari sa kanya!

                Wala kang pananagutan, Felipe. Aalisin natin ang sanggol na ‘yan. Madaling alisin!

                Nakarinig siya ng kaingayan, ng sigawan, ng takbuhan. Nakarinig siya ng sipol ng mga sirena, nakarinig siya ng putok ng mga rebolber. Umikot ang kaniyang paningin. Nasa liblib siya ng kagubatan ng mga kartelon, nagigitgit ng dalawang pangkat ng mga lalaking nakauniporme, na may hawak na mahahabang batuta at nakaamba at papatayin siya.

                Hindi! Hindi!

                Hindi na ang tinig niya ang kanyang narinig. Libu-libong tinig ng mga kabataang lalaki at babae, tumututol, naghihimagsik. Parang isang santinakpan ay biglang nagising, parang mga hinaing sa dibdib ay biglang bumulwak at kumalat sa buong daigdig.

                Liagay, umalis ka na! Ligaya, umalis ka na!

                Sumigaw siya nang paulit-ulit na sigaw na bumatak sa kanyang mga litid ng leeg at si Ligaya ay nanlabo sa kanyang paningin at ang lahat ay umikot at siya ay tinangay at sa pagtatangka niyang pigilin ang pag-ikot na iyon napahawak siya sa kanyang baywang at nagagap niya ang balisong at napahigpit ang paghawak niya roon, hanggang sa iyon ay mahugot at sa pag-ikot niya, ipinanghalihaw niya ang balisong na iyon, sapagkat may nakabibinging halakhak na sumusunod sa kanya, sa pag-ikot at pagdilat niya ay nababanaagan niya ang kanyang Tiyo Samuel, ang maluwang na bibig ay waring isang hayok na bunganga ng dambuhalang sa ilang sandali pa ay lalagom sa kaniya.

                Mahigpit ang pagkakasapol, itinaas niya ang balisong at sa isang kisapmata ay lumabas siya sa nag-uumikot niyang paningin at ang patalim ay ibinaon niya sa dibdib ng humahalakhak niyang Tiyo Samuel.