DULA | Sinag sa Karimlan ni Dionisio S. Salazar

Sinag sa Karimlan
ni Dionisio S. Salazar

 

Mga Tauhan

• Tony – binatang bilanggo
• Luis – ang kanyang ama
• Erman, Doming, Bok – mga kapwa bilanggo
• Padre Abena – isang pari ng bilibid
• Miss Reyes – Isang nars
• Isang Tanod

Panahon: Kasalukuyan

Tagpuan: Isang panig ng pagamutan ng Pambansang Bilangguan sa Muntinlupa

Oras:     Umaga

Prologo: Pambansang Bilangguan sa Muntinlupa: Wakas at Simula. Moog ng katarungan. Sagasig ng Demokrasya. Salaming pambudhi. Palihan ng puso’t diwa. Hamon sa pagbabagong buhay.

May nilikhang gayung dapat hubdan ng mascara at sa sinapupunan nito kailangang iwasto ay hayu’t talinghagang namamayagpag at umiiring sa batas. Sa isang dako’y may mga walang malay na dahil sa kasawiang-palad, kahinaan, o likas na mapagpagsapalaran ay dito humahantong; dito sinisikatan o nilulubugan ng Katotohanan at Katarungan.

Walang makapagsasabi kung gaano pa karami ang tatanggap ng kanyang tatak.

May sala o wala, ang bawat pumasok dito ay kabuuan ng isang mariki at makulay na kasaysayan.

Sa pagbubukas ng tabing ay mabubungaran ang isang bahagi ng pagamutan ng Pambansang Bilangguan sa Muntinlupa. May anim na teheras ang makikita rito. Ang dalawang nasa magkabilang gilid ay bakante. Sa dalawang nasa gawing kanan ay magkaagapay si Tony (19 na taon) at si Bok (29 na taon); sa gawing kaliwa naman ay naroroon si Mang Ernan (45) at si doming (30). May munting durungawang nahahadlangan ng mga rehas na bakal na makikita sa gawing likod, kalagitnaan. Hubad ang natutulog na si Tony. May bakas ng dugo ang mga bendang nasa kanyang tiyan at kaliwang bisig. May black eye rin siya. Si Bok, ang bilanggong labas-masok sa Bilibid, ay nakakulubong may trangkaso siya. Si Mang Ernan, na may apat na araw nang naooperahan ng almonaras, ay gising at waring nag-iisip. Naka-plaster cast naman ang isang paa ni Doming. Paminsan-minsa’y maririnig ang malakas na paghihilik ni Bok.

 

Doming: (Bibiling sa higaan, iaangat ang ulo, at tatanungin si Bok) Tipaningmayap, lakas namang mag-ilik ni Bok.

Ernan: (Mangingiti) Pasensiya ka na Doming.

Doming: Kelan pa kaya lalabas dito ‘yan, a Mang Ernan? Traga malas lang. Babaying. Ba, sino ‘yan? (Ingunguso si Tony.)

Ernan: Ewan, hatinggabi kagabi nang ipasok ‘yan dito. Kawawa naman. Dugu-duguan siya.

Doming: OXO seguro ‘yan. O kaya Sigue-Sigue. Nagbakbakan na naman seguro. (Mamasdang mabuti si Tony.) Mukhang bata pa.

Ernan: At may hitsura, ang sabihin mo. (Mapapalakas ang hilik ni Bok.)

Doming: Tiyapaning-parang kombo! (Matatawa si Mang Ernan.)

Bok: (Biglang mag-aalis ng kulubing; pasigaw) Saylens! Magapatulog man kayo! Yawa...

Ernan: Si Bok naman. Konting lamig, ‘bigan.

Doming: Hisi lang, Tsokaran.

Bok: (Tuluyan nang babangon: matapos mag-inat at maghikab ay susulyapan ang katabi) Nagapuyat ako kagab-i. Galaking sugat niya. (Titingnan si Tony.)

(Kikilos sa pagkakahiga at mapapahalinghing si Tony.)

Doming: Kilala mo siya, Bok?

Bok: (Sabay iling) De-hin. Kung ibig n’yo gigis-

Doming: Ba, ‘wag! (Makikitang kikilos si Tony.) O, ayan, gising na.

Tony: (Matapos huminga ng paimpit na waring ayaw ipahalata ang nararamdamang sakit) M-ma-gandang umaga senyo.

Ernan: Gayundin sa’yo. Este, ano nga’ng?

Tony: (Mauupo; mahahalatang nagpipigil pa rin sa sakit) Tony ho’ng pangalan ko. Tekayo! Kayo si Ginoong Ernani Alba, di ho ba?

Ernan: Ako nga.

Tony: Nababasa ko’ng inyong mga akda. Hanga ako senyo!

Ernan: Salamat, Tony.

Bok: (May pagmamalaki) Ako gid, de-hin mo kilala? Di wan en only Bok alyas Thompson Junior. Big bos ng Batsi Gang. Marami padrino. Yeba!...

(Mangingiti ng makahulugan ang lahat.)

Tony: (Haharapin si Doming; malumanay) Kayo?

Doming: Doming hang palayaw ko. Walang h-alyas.

Bok: (Kay Tony) OXO? Sigue-Sigue?... Bahala na?... (Pawang iling ang itutugon ni Tony.) Beri-gud. Ginsama ka a’ming Batsi Gang, ha?

Tony: Salamat, Bok. Pero sawa na ‘ko sa mga gang, sa mga barkada. Dahil sa barkada’y – heto, magdadalawang taon na ‘ko dito sa Big House.

Ernan: Mukhang makulay ang... Pwede ba Toning kahit pahapyaw ay ibida mo sa ‘min ang iyong buhay?

Bok: (Bago makapangusap si Tony) Holdi’t, Tony Boy! Ba’t nagalaslas ang imong tiyan, ber? At... teribol yang blakay mo. Yawa.

Doming: (Mapapansin ang pangangasim ng mukha ni Tony) Makakaya mo ba, Tony?

Tony: (Tatango muna bago umayos ng upo) Pumuga sina Silver Boy kagabi. Nang hindi ako sumama’y sinuntok ako. Mabuti kanyo’t nailagan ko’ng saksak dito (sabay turo sa kaliwang dibdib), kundi’y nasirang Tony na ‘ko ngayon. Pero ang di ko nailaga’y yung sakyod ni Pingas. Nagpatay-patayan lang ako kaya... Aruy!

Ernan: Sa narinig kong usapan ng nars at tanod kagabi ay tatlo ang napatay. Tila lima ang patawirin. Ang iba’y nahuli. (Sa sarili) A, kalayaan, sa ngalan mo’y kay raming humahamak sa kamatayan! (Kay Tony) Mabuti’t tumanggi ka, Tony, kundi’y... ‘tay kung masakit ‘yan ay saka na.

Tony: Huwag kayong mag-alala, kaya ko ito. (Hihinga muna nang mahaba.) Mula nang madala ko rito, e nag-iba na’ng takbong... Naisip kong walang ibubungang mabuti ang kasamaan. Malaking utang na loob ko ke Padre Abena... sa aking pagbabago... Totoo nga naman, walang utang na hindi pinagbabayaran... Me parusa sa bawat kasalanan!

Ernan: (May paghanga) May sinasabi ka, Tony!

Bok: (Ngingiti-ngiti habang nakikinig sa pahayag ni Tony; sa himig nagmamagaling) No dais, Tony, kung sila nga malalaki naganakaw milyun-milyon, ba. Sigi lang, ‘adre. Basta mi lagay. Basta mi padrino!

Tony: Me relihiyon ka ba, Bok?

Bok: (Tatawa habang sumasagot; pauyam) Reliyun? Walang kwenta yan. Hm, dami-dami nagasimba, pero ginluluko sa kapwa. Dami gadasal, pero gin-nakaw, gin-ismagel, yawa.

Doming: Mabuti pay ‘way na tayu maghusap tungkol sa relihiyun.

Ernan: May katwiran si Doming. Ang paksang relihiyon ay masyadong kontrobersyal. Paris ng iba’t ibang isyu, kaya di dapat pagtalunan.

Tony: Pero, Mang Ernan, ba’t tayo matatakot magtalo? Kung walang pagtatalo, walang pagkakaunawaan. Kung walang pagkakaunawaan, walang pagkakaisa. Ang mga taong di nagkakaisa’y pirming nag-aaway.

Ernan: Tama ‘yan. Ngunit ang pagtatalo’y dapat lamang sa taong malaki ang puso; hindi sa mga maliit ang pinagkukunan. Pero pinahahanga mo, Tony! Nag-aaral ka ba ng batas? Ba, may kakaibang tilamsik ang iyong diwa.

Tony: Elementarya lamang ho ang natapos ko.

Doming: Kasi nga naman hasta mo habugado ka kung magsalita.

Bok: Ber, ber, mga pare! ‘Yung istorya ni Tony!

Tony: Iimbitahin kita, Bok, isang araw, sa klase namin nila Padre Abena. Marami kang mapupulot doon. At pakikinabanagan. Tiyak.

Bok: No ken du! Kun naytklab pa, olditaym!

Tony: (Matapos makitang handa na ang lahat sa pakikinig sa kanya) Buweno. Ako’y buhat sa ‘sang karaniwang pamilya sa Tundo. Empleyado si Tatay. Guwapo siya. Pero malakas uminom ng tuba. At mahilig sa karera. Napakabait ng Nanay ko. Kahit kulang ang iniintregang sahod ni Tatay e di siya nagagalit, paris ng iba. Sang araw e nadiskubre ni Nanay ang lihim ni Tatay ko; meron siyang kerida. Natural, nag-away sila. Umalis si Tatay. Iniwan kami. Awa naman ng Diyos e natapos ko rin ang elementarya. Belediktoryan ako.

Bok: (Sisingit) Balediktoryan? Sige ka. Yeba!

Tony: (Magpapatuloy matapos ngitian si Bok) Namatay ang solo kong kapatid na babae. Malubha si Nanay. Naospital siya. Naghahanapbuhay naman ako. Pero, kulang din, kasi mahal ang lahat. Nakakahiya pero dahil sa barkada’y natuto akong mandukot, mang-agaw, magsugal. Naglabas-masok ako sa Welfareville. Inilipat ako dito pagkatapos. Santaon na lang ang natitira sa sentens’ya ko. A, ang tatay ko ang may sala ng lahat! Mabuti nama’t idinistino ako ni Direktor sa ‘ying library. Nakapagbabasa ako roon. Mahilig akong magbasa.

Ernan: Magaling. Ang pagbabasa’y nakapagpapayaman ng isip. Sabi nga ni Bacon ay “Nakalilikha ng tunay na lalaki ang pagbabasa.”

Tony: Mahilig din ho akong magsulat.

Doming: Teka muna, Tony! Hanong nangyari sa Tatay mo?

Tony: Mula ng umalis siya’y di na namin nakita. O nabalitaan kaya. Kinamuhian ko siya nang labis.

Ernan: Huwag naman. Hindi tama ‘yan. Ang ama ay ama kailanman.

Doming: Kung magkita kayo, hanong gagawin mo?

Tony: Ayoko na siyang makita pa!

Bok: Gaisip ko reliyuso ka. Ba’t ngani?

Tony: Di ba maliwanag? Si Tatay ang nagwasak ng aming tahanan. Siya’ng dahilan ng pagkaospital ni Nanay... ng pagkamatay ng aking kapatid... ng aking pagkakaganito!

Ernan: Kung sabagay ay madaling sabihing “lumimot at magpatawad.” Subalit may kahirapan itong isagawa. Gayunma’y walang hindi napag-aaralan, kung talagang ibig. Ako? Di ninyo naitatanong ay nagawa ko ring patawarin ang mga naghangad ng aking pagbagsak.

Tony: Malaki ang inyong puso, Mang Ernan! Ma-malawak ang saklaw ng inyong puso. Mang Ernan! Ma-malawak ang saklaw ng iyong tingin. Pambihira kayo.

Ernan: Salamat, iho. Ngunit alam mo bang ang pinakamabigat kong kasawian ay ang di-pagkakaroon ng anak?

Tony: Biyudo kayo?

Ernan: Hindi, buhay ang aking asawa. Mabait siya. Maunawain. Mapagmahal. Mapagkakatiwalaan. Pero ang mag-asawang walang anak (Magbubutunghininga) ...napaka... hindi ganap ang kanilang kaligayahan.

Doming: Hilang taon na kayo, Mang Hernan?

Ernan: K’warenta’y singko na.

Bok: Tsiken pid! Ang akin lolo, sisenta na, gaanak pa. (Maikling tawanan.)

Tony: Ga’no na kayo katagal dito?

Ernan: Nakakaisang taon na ako. May isa pa. Alam n’yo’y kuwestiyon de prinsipyo ang ipinasok ko rito. Kung binayaran ko lang yung multa – na sabi nga ni Bok ay tsiken pid lang – ay ligtas na ‘ko sa pagkakabilanggo.

Tony: E ba’t naman kayo namultahan?

Ernan: Kakaiba ang aking pagkamakabayan. Isang araw ay sinunog ng isang kapisanang pinangungunahan ko ang maraming aklat na imoral, mga aklat-kasaysayang mali-mali ang mga ulat, mga nobela, komiks at magasin at iba pa na nakaw lang sa iba ang nilalaman… Nahabla kami. At namultahan ng hukuman. Dahil nga sa prinsipiyo’y inibig ko pang pabilanggo. Malaya naman akong nakapagsusulat dito, kung sabagay.

Tony: Maaari ho bang paturo senyo ng pagsulat? Kay dami kung ibig sulatin kasi, e.

Ernan: Tulad ng isang beteranong mag-aalahas, agad kong nakikilala ang batong may mataas na uri… Ituturing kitang parang tunay na anak. Mapagmahal ka rin sa king mabait na maybahay… Meron din kaming ilang ari-arian… pag-aaralin ka namin.

Tony: Ke buti n’yo!... Me pangako rin si Padre Abena. Pag-aaralin din daw ako. Pero… nakakahiya na atang pumasok sa klase. Baka tawanan.

Ernan: Ang karunungan, iho ay walang kinikilalang edad. Ang totoo’y walang katapusan ang itong pag-aaral ng buhay ng tao.

Tony: Ganyan din ho ang sabi ni Padre Abena, Mang Ernan.

Ernan: Ang dunong ay yaman, ikaw, hagdan, kapangyarihan. Walang marunong na nagkakaanak ng alipin.

Tony: Wala ring kuwenta ang masyadong marunong. Paris ni Rizal, binaril–

Ernan: Iba ang kanyang panahon, iho. Pasalamat tayo’t dahil sa kanyang pambihirang katalinuhan ay nabago ang takbo ng ating kasaysayan. Kailangan natin ang marunong na lider, Tony. Yaong taong matalino na’y makabayan pa. Hindi gahaman sa salapi’t karangalan. Hindi mapagsamantala yaong walang colonial mentality.

Bok: Kalunyal mantiliti? Anu ‘yun?

Ernan: Diwang alipin, Bok. Pamamanginoon sa mga dayuhan. Walang sariling paninindigan. Wal- (Kagyat na matitigil dahil sa naririnig na takatak ng sapatos.) Bantay!... (Habang dumaraan ang may edad nang tanod ay walang imik na magkakasama.)

Bok: (Pagkatalikod ng tanod.) Pwee, dedoso pang bu-ang! Gaisip Seguro magatakas tayo. Yawa. (tawanan) Pano ngani?... Mi trangkaso… Lumpo (Titingnan si Doming) …Almoranas (Susulyapan si Mang Ernan.) …Galasgas ang tiyan? (Ingunguso si Tony. Tawanan na naman.)

Tony: Maiba ‘ko, Mang Ernan. Ba’t kayo naospital?

Ernan: Hindi naman.

Doming: Sang tanong, Mang Ernan. Nagagawa bang makata?

Ernan: Isinisilang sila, Doming… Maalala ko ng apala! Di ba’t ikaw Tony ang tumula nang dumalaw itong minsan ang Presidente?

Tony: Ako nga ho.

Ernan: Ang binigkas mong tula’y –

Tony: Pilipinas, ke gandang tula. Alam kong kayo’ng gumawa niyon.

Ernan: Ibig kong malaman mo na ang tulang iyo’y kasama sa lalabas kong aklat ng mga piling tula… kabilang na roon ang mga sinulat ko rito.

Doming: Hanong pamagat?

Ernan: Sinag sa Karimlan.

Tony: Sinag sa Karimlan? Wow, gandang pamagat! Bagay na bagay saaa… atin dito! Kelangan ng mga nasa dilim ang sinag. Ang Liwanag!

Ernan: Walang taong hindi nalalambungan ng dilim. Lubhang makapangyarihan ang karimlan! Subali… naitataboy ang dilim!

Tony: Sana’y mabasa ko ‘yon!...

Ernan: Bibigyan kita ng sipi. At marami pang iba.

Bok: (Nakahahalataan ng pagkabagot kapag pangkaisipan na ang paksa.) Ber, ber, Doming! Gin istorya mo naman pare…

 (Titingnan at tataguan ng iba si Doming, bilang pagayon sa pahiwatig ni Bok.

Doming: Ako’y ahente ng seguro. Malakas ang aking komisyon sang haraw, buat sa hisang prubins’ya hay muwi ako dail sa bagyo. Magugulat pero matutuwa ning asawa ko, sabi ko. Sa kusina hako nagdaan. Pero hanong nakita ko? Sus, hang asawa ko’t matalik na kebigan hay… Uling-uli ko sila. Nagdilim hang aking tingin… Binaril ko’ng traydor nang tumalon sa bintana… Napatay ko siya. (Mapapasandal sa dingding pagkatapos.)

Tony: At nabilanggo ka dahil doon? Bakit ganon?

Doming: Hewan ko nga ba. (Magbubuntunghininga.)

Ernan: Nakikiramay kami sa ‘yo, Doming… Alam mo Tony, ang bilangguan ay hindi lamang para sa mga nagkakasala. Ito’y para rin sa mga sinamaang palad. Sa mga kawawa. Sa walang malakas na naa… padrino, sabi nga ni Bok.

Bok: (May pananabik.) Ber, ang imong waswas? Seksi?

Doming: Para sa haki’y siyang pinakamaganda sa ‘ming bayan. Kinuha s’yang mag-hartista. Marami kong naging karibal sa kanya!

Tony: “Tapat ang puso mo’t di nagunamgunam na ang paglililo’y nasa kagandahan” Sino nga, Mang Ernan, ang nagsabi niyon?

Ernan: Si Balagtas, iho, ang “Sisne ng Panginay”.

Doming: Hang sama ng loob ko’y ‘yung pinakamatalik ko pang kebigan hang… (Haharapin si Tony.) Binata ka pa, Tony, hano?... Ikaw, Bok, binata rin? ‘Wag kayong pakakasal sa masyadong napakaganda.

Bok: A, p’wee sa akon gano. Todas lahi sila lahat pag ako ginaliko, hm…

Ernan: Kaya nga salungat ako sa sinabi ni Keats na “A thing of beauty is a joy forever.” Dahil sa kagandaha’y daming tahanan ang nawasak at patuloy na mawawasak. Daming pagkakaibigan napuputol. Daming ataksilang nangyayari! …Kung totoong nagbibigay ng inspirasyon ang kagandahan, totoo ring lumalason ito. Pumapatay!

Bok: Asan ngayon ang imong misis Dom?

Tony: Magsasama kayo uli? Paglabas mo?

Doming: Indi na. Hisinusumpa ko!

Bok: Ilan ang imong anak? Sino gid gaalaga?

Doming: Wala. ‘Yung panganay namin ay namatay sa eltor.

Ernan: Tungkol sa kaibigan. Sadyang mahirap silang harapin. Lalo na ngayong namamayani ang diwa ng materyalismo. Ng pagpapalaluan, pagkukunwari. Ba, kakailanganin ang maraming Diogenes! (Dahil sa hindi lubos maunawaan ni Bok ang marami sa kanyang naririnig, mahihiga na siya’t magbabalot ng kumot.)

Tony: Pa’nu hu makikilala ang tapat na kebigan?

Ernan: Maraming paraan diyan. Subalit ang pinakamabuting pagsubok ay sa mga oras ng kagipitan. Ng pangangailangan. Ng pangungulila. Walang pagkukunwari ang tapat na kaibigan. Lagi siyang handing magbigay. Magpakasakit.

Tony: Paris ni Damon at Pityas, ano ho? …Ba’t nga kaya napakaraming mapagkunwaru? Ke raming marumi na naglilinislinisan. At meron pang kaya lang nagbibigay e dahil me inaasahang tubo o gantimpala. May –

Ernan: “- nagmamalukong ay kubaw; may nagmamatulis ay pulpol.”

Tony: Me kunwari’y nagkakawanggawa, pero saan ba’y ibig lang maperyodiko ang kanilang retrato o pangalan.

Ernan: Kaya nga kaibigan natin ang moral regeneration pagbabagong-buhay.

Doming: Napapansin kong alos pare-ong pare-o hang takbo ng hisip mo Tony, ke Mang Ernan.

Tony: P’wera bola. Doming! Mayong – (Mauuntol ang sasabihin dahil sa paglitaw ni Padre Abena.) Aba si Padre Abena! Magandang umaga po Padre.

P. Abena: Magandang umaga sa inyong lahat. (Karaniwan lamang ang taas ni Padre Abena. Isa siya sa pari ng Bilibif. Mag-aapatnapu na siya, maamo ang kanyang mukha at malamig ang tinig. Nakasutana siya. At nakasalamin habang lumalapit.) Tony, totoo bang? …may sugat ka sa tiyan! …sa braso! May blak-ay ka!

Bok: (Maliksing babangon.) Kondi magapatay-pataya ‘yan, Padre tay-pa na.

Tony: Totoo po’ng  sabi ni Bok, Padre. Ganon nga ‘ng ginawa ko kaya lang iniwan ng mga tigasin.

P. Abena: Laking pagsisi ngayon ng mga nabigong mapupusok.

Tony: Sadyang walang unang sisi, Padre, E-e-e- … pa’no po ngayon, Padre maaabsen ako sa ‘ting klase?

P. Abena: Ow, huwag mong intindihin yun, anak. Ikaw naman ang pinakamarunong sa lahat, a… Natutuwa ako’t hindi ka naganyak sumama kagabi.

Tony: Padre, hindi mamantsahan ang inyong pagtitiwala sa ‘kin! Gayundin ang ke Direktor.

P. Abena: Salamat, anak. Huwag ang makalimot sa Diyos. Ang tumatawag ay dinirinig. Ang napakupkop at tinatangkilik.

Tony: Padre, ke buti-buti n’yo! …Siya ng apala, si Mang Ernan’y ibig ding… Wala raw silang anak.

Ernan: (Maagap) Totoo, padre, ang sinabi ni Tony. Gayunma’y kung may usapan na kayo’y… Padre, kami ng maybahay ko’y labing limang taong umasa, nagnobena, namintakasi upang magkaanak, subalit… Aywan ko ba kung bakit agad nagkaamor kay Tony.

P. Abena: Talagang isa sa marami ang batang iyan. Masunurin siya. Matulungin. Mapagkakatiwalaan at matalino. Balak ko sanang pagpariin siya dangat ibang kurso ang kanyang ibig. Natutuwa ako’t kayo’y –

Tony: Padre, posible po bang magkaroon ng dalawang ama-amahan?

P. Abena: Bakit hindi? Mabuti nga’ng gayon at maraming titingin sa ‘yo. Pagdating naman ng araw ay… kagustuhan din ng tatay mo ang mangyayari.

Tony: (Mapapalakas ang tinig.) Utang na loob, Padre. Sinabi ko na senyong wala na akong Tatay!

P. Abena: Ikaw ang masusunod, anak. Alam kong alipin ka pa ng iyong nasugatang damdamin. May lambong ka pa ng karimlang… A, ‘di na nga bale. Maiba ako, malalim bang naging sugat mo, Tony?

Tony: Sabi ng doktor e di naman daw napinsala ang aking bituka.

P. Abena: Mabuti kung gayon. Buweno, huwag kang masyadong maggagalaw at nang hindi dumugo.

(Sa bahaging ito’y aalingawngaw ang isang malakas na pagpapagibik buhat sa ibang panig ng ospital. Matatahiik ang lahat at makikinig sana.) Tubig! Tubig! Mamamatay na ‘ko sa uhaw! Tubiggg!

P. Abena: Diyan muna kayo at titingnan ko lang kung sino ang nagpapagibik na ‘yon. (Susundan ito ng alis.)

Lahat: Adyos, Padre.

Tony: (Sa sarili.) Ke bait niya. Salamat at nagkaroon ang bilibig ng paring tulad niya… Matutupad din ang pangarap kong makapag-aral …kung sakali…

Ernan: Sadyang mabait si Padre Abena. Sana’y paris niya ang lahat ng alagad ng pananampalataya… pero, tingnan mo, Tony, sa karamihan ng kanyang gawain ay hind imo siya makakapiling sa lahat ng oras, samantalang ako… Tuturuan kita ng pagtula. Ng pagsulat. Pananalumpati. Pag-aaralin kita hanggang ibig mo. Kailangan naming mag-asawa ang tagapagmana.

Tony: Paumanhin ho, Mang Ernan… bukod sa makata, ano ho ba’n –

Ernan: A, ako’y peryodista. Propesor din ako sa isang unibersidad sa Maynila. Kaanib sa ilang samahang pangwika, pangbayan, pangkultura… May malaki akong aklatan – magugustuhan mo… Guro naman sa piyano ang aking maybahay. Magkakasundo kayo. Teka, ayan na’ng ating butihing anghell! (Titigil sa pagsasalita pagkatanaw sa pumapasok na nars. Magbibigay galang ang lahat. Ilalapag ang simpatika’t batang-batang nars ang lalagyan ng mga gamot. Isa-isa niyang titingnan ang temperature ng naroong apat na pasyente. Hindi iintindihin ang may paghanga’t pagnanasang tinging inuukol sa kanya – lalo na si Bik. Alam niyang sa kaharian ng mga lalaki, ang pangit mang babae ay nagiging pulot gata. Aalis siya pagkabigay ng kaukulang gamot sa mga may karamdaman.)

Bok: (Pagkatalikod ng nars.) Wow! Talagang da-magan si Miss Reyes! Kung mangaibig lang siya ngani sa akon, pero… ginsama ang akon record. Yawa.

Tony: Bok, si San Agustin, bago naging santo ay naging isang pusakal munang magnanakaw… Tandaan mo ‘to, Bok. Higit na marangal ang masamang bumubuti kaysa mabuting sumasama.

Bok: Galalim man ang imong Tagalog!

Ernan: Malay natin, baka maging santo ka rin, Bok. (tawanan)

Bok: (Matatangay na rin ng biruan.) Tama ka, Mang Ernan. San Bok (Pagdadaupin ang mga palad sa dibdib, titingala ng bahagya at pipikit.) …santo santo gid ng mga holdaper! Nakakahiya, yawa. (Tawanan na naman.)

Ernan: P’wera biro, napansin kong may ibig sabihin ang tinginan ni Tony at Miss Reyes. Labanan ako ng pustahan na… (Haharapin si Tony.) Magtapat ka Tony, may pagkakaunawaa na kayo ni Miss Reyes, ano? (Ngingiti lamang ng makahulugan si Tony at ang palihim na pagsang-ayon sa pamamagitan ng pagtaas ng kilay ay mapapansin din nina Bok at Doming.)

Bok: Jackpot ka, Tony boy! Tsk, tsk, talaga man materyales pwerte si Miss Reyes. Inggit ako sa imo.

Doming: Listo! Ayan na naman hang-tay-ban! (Darating ang dati ring tanod.)

Tanod: (Sa may pintuan.) Antonio Cruzada!

Tony: (Itataas ang kamay.) Sir!

Tanod: Miron kang bisita, ading.

Tony: Bisita? Asan, Sir? Sino ho siya? Kilala ba n’yo, Sir?

Tanod: (Iiling at susulyapan si Mang Ernan.) Siguri sing-edad sa kanya.

Doming: Kuwarentay singko.

Tony: Papunta na ba rito, Sir?

Tanod: Wen ading. (Aalis. Lalabas sa pintuang pinapasukan.)

Tony: (Kunot-noo.) Sino kaya ‘yon? …Ba, siya ang una kong dalaw sa loob ng dalawang taon.

Ernan: Baka… Tatay mo na ‘yun, Tony.

Doming: Baka naming hisang kamaghanak.

Bok: (Mapapabangon na naman.) G’wapo bang imong derpa? Paris mo Tony?

Tony: (Dahil sap ag-iisip ay hindi mauunawaan ang tanong ni Bok; sa sarili.) Pa’no niya malalamang narito ako? …Anim na taon! …City Jail …Welfareville …Muntinlupa… Imposible! Hindi. Hindi maaaring siya! (Halos pasalubong.) Huwag Mo pong itulot, Diyos ko!

Ernan: Sino man ‘yon ay may kapit siya. Kung di’y ‘di siya makatutuloy dito. Ayun! Siya na siguro ‘yung dumarating!

(Papasok si Mang Luis, ang ama ni Tony. Kasama niya ang dating tanod. May kataasan si Mang Luis, nakasalamin siya ng may kulay. Mababasa sa kanyang anyo na siya’y dumanas o dumaranas ng maraming suliranin. Isang manhid na barong tagalog ang kanyang suot. Sunog ang kanyang balat, gayun may halata rin ang kanyang kagandahang lalaki. Mag-aapatnapu pa lamang siya subalit mukha nang lilimampuin. Pagagalain niya ang kanyang sbaik na paningin. Pagkunwa’t ituturo naman ng tanod oara sa kanya ang pinaghahanap na hindi kaag mamumukhaan. Pagtatama ng kanilang tingin, ang anak nakatanaw ng multo si Tony. Akibat ng matinding tuwa at pananabik ay pasugod na lalapit ang ama sa anak.)

Luis: (madamdamin) Tony, anak ko!

(Walang imil na pagyayapos ang tila natatandaang si Tony Magpapalipat-lipat ang kamay ng naluluha sa galak na ama sa buong katawan ng mutyang anak. Pagkaraan ng ilang saglit sa gayong ayos ay pabigla at walang kibong magwawaa si Tony. Kahit nakararamdam ng kirot at tatayo siya’t uurong ng ilang hakbang. Tutop niya ang sugat sa tiyan. Tiim ang kanyang mga bagang, may apoy sa mata at iaalon ang kanyang dibdib. Mapapansin ni Mang Luis ang mga sugat at “black-eye” niya.)

Luis: Anak ko, napano ka?

(Hindi rin tutugon si Tony. Patuloy ang pananalim ng kanyang sulyap, ang panginginig ng kanyang ugat sa kalamnan ng kanyang panga, ang paninikip ng kanyang dibdib. Samantala’y walang kibuan ang lahat, bagaman mataman sulang nagmamasid at nakikiramdam.)

Luis: Tony, magsalita ka, anak ko. Hindi ka ba natutuwang ako’y makita? Pagkaraan ng may anim na taon?

(Buhat  sa kinatatayuan ay hindi rin iimik o titinag si Tony. Unti-unti siyang lalapitan ng ama.)

Tony: Huwag! Huwag kayong lalapit! Huwag!

Luis: (matitigil) Anak, di mo ba… ako ang tatay mo…

Tony: (palibak) Tatay? Hm, ang nakilala kong ama’y anim na tao nang p-patay! Sayang lang ang inyong pagod!

Luis: (Lalapit pa ng isang hakbang; titigil) Anak, patawarin mo ‘ko…

Tony: Inuulit ko, wala na akong ama! (Lilingon sa gawi ng binatana.) Mula nang iwan n’yo kami dahil sa ‘sang – (Magpapatuloy na hindi alumana ang sinabi ng ama.) Dahil sa kerida’y sapin-saping hirap ang aming dinanas… lalo na’ng aking Nanay… pati pag-aaral ko’y natigil. Anong gagawin ko? Me sakit si Nanay… me sakit si Baby… nagkasangla-sangla kami… at nang lumao’y wala nang ibig magpautang sa ‘min. ‘Sang araw e napilitan akong… nang-agaw ako ng bag. Nahuli ako. Nagmakaawa ako at pinatawad naman. Subalit… nang dumating ako sa amin ay… (Mababasag ang tinig.) patay na’ng kapatid ko! Sa tulong –

Luis: (Nahihilam na sa luha.) Tony, husto na!... u-utang na loob… a-alam ko na’ng lahat!

Tony: (Hindi rin papansinin ang samo ng ama.) Sa tulong ng kapitbahay e nailibing din si Baby… naospital si Nanay… walang ibig kumupkop sa ‘kin… baka raw me T.B. rin ako. Ako’y naging kanto boy, nabarkada, hanggang… natuto ako ng iba’t ibang paraan ng pagnanakaw… Natikman kong matulong nang walang unan… magtago sa ilalim ng tulay…

Bok: (Mabilis na papatlang.) Tsiken pid ‘yan, Tony!

Tony: (Wawalaing-bahala si Bok.) Subalot me wakas ang lahat. Mula City Jail e nalipat ako sa Welfareville, Naglabas-masok ako ro’n… Nang magdisiotso ako’y heto… magadadalawang tano na ‘ko rito… (Hihinga ng mahaba at malalim. Tutop pa rin ng kaliwang kamay ang sugat. Biglang haharapin nang tuwiran ang lumuluha’t mistulang korderong ama. Makapangyarihan.) Kayo na dapat kong tawaging ama ay tinatanong ko: Mangyayari kaya ang nangyari sa ‘ming mag-iina kung kayo’y tumupad senyong tungkulin?

Lusi: H-Hindi ko na – hindi ko na kayo iiwan… k-kelanman!

Tony: Pangako, hm… daling sabihin, daling sirain…

Luis: Nagbalik ako upang – upang pagsilbihan kayo habambuhay…

Tony: (patuya) Ba’t di kayo bumalik senyong Magandang kerida?

Luis: (Lipos pagpapakumbaba) Iniwan n’ya ako – ang taksil! – nang hindi ko na masunod ang kanyang kapritso… Salamat sa kanyang ginawa at nagliwanag ang nalabuan kongi sip. Ngayo’y –

Tony: Huli na ang lahat!

Luis: Ang sakit mong magsalita, anak… alam mo bang limang huwan kitang pinaghahanap? At nang malaman kong narito ka’y nilakad kong… Nangako si Senador Bigat na mabigyan ka ng parole.

Tony: (Dahil sa ibang iniisip ay hindi maunawaan ang sinabi ng ama.) Ewan ko kung si Nanay e buhay o patay na.(Pasigaw naman.) Kayo! Kayo ang sanhi ng kanyang kasawian! Aru-aruuuyyy!

Luis: Buhay ang nanay mo, anak. Nagkita kami. Magaling na siya.

Tony: (Magliliwanag ang mukha.) Buhay! Salamat sa Diyos!

Luis: (Hindi mapapansin ang sariwang dugo sa kamay ni Tony.) Pinatawad na n’ya ko. At nagkasundo nga kaming hanapin kita. Anak, magsama-sama tayong muli!

Tony: Mahal ko si Nanay, ngunit kayo… ibig ko pang mamatay kesa sumama sa senyo!

Luis: (Mawawala ang pagtitimpi at paghaharian ng dadamdaming – ama. Isang matinding sampal ang ibibigay kay Tony.)

(Durugo ang bibig ng huli. Sa bahaging ito’y nganingani nang lundagin ni Bok si Mang Luis danga’t makakambatan siya ni Mang Ernan na huwag manghimasok. Sa sandalling ito’y nakatalikod naman at nasa may labas ang tanod. Mapagwawaring ang nagawang kabiglaan, mabilis na lalapitan ang anak. Iigtad naman si Tony.)

Luis: Patawarin mo ‘ko, anak!

Tony: (Matapos pahirin ng likod ng palad ang dumudugong bibig.) Lalo lamang pinalalayo ang ating daigdig! (Mabilis na tatalikod.)

(Tigib-pagsisi at panunumbat  sa sarili, walang malamang gawin o sabihin si Mang Luis. Naroong pisilin ang mga kamao; naroong muling tangkaing lapitan ang nagmamalaking anak; tanawin sina Mang Ernan na parang nagpapahabag at nagpapatulong. Wala naming imikan ang nangamasid. Pagkuwa’y walang kibong lalabas. Titigil sa may pintuan. Titigil sa may pintuan upang linguni’t pag-ukulan ng may pagmamahal na tutug su Tony. Wala naming kamalayan ang nagugulumihanan ding si Tony sa mga ikinikilos ng kanyang ama. Muling babalikan ni Mang Luis ang nakatungong bunso subalit hindi maisasagawa ang balak na pagyapos dito. Mapapabuntunghininga na lamang at tiim-bagang na aalis. Nakatingin sina Mang Ernan, Bok at Doming. Pagkalipas ng ilang saglit ay dahan-dahang nauupo sa gilid ng kanyang teheras si Tony. Kagat niya nang mariin ang kanyang labi.)

Ernan: (Malumanay subalit madamdamin.) Ang buhay, Tony, ay batbat ng iba’t ibang uri ng pagsubok. Ang tagumpay, kaya lalong tumitingkad ay dahil sa kakambal na pagpapakasakit. Ang lalaking tumatakbo sa mga pagsubok at hamon ng tadhana ay pinagtatampuhan ng tagumpay.

Tony: Mang Ernan, kayo man ang nasa lugar ko’y –

Ernan: Naiintindihan kita, iho. (Titindig at aakbayan si Tony. Mahihipo ang dugong nagmumula sa sugat sa tiyan.) Dumudugo ang sugat mo! (Kay Bok) Pakitawag mo nga ang doktor… (Kay Tony) Mabuti’y mahiga ka. Siguro’y maaampat ‘yan.

Tony: (Habang nahihiga) Walang anuman ito Mang Ernan.

Bok: (Nakaupo pa rin subalit nakabalabal na ng kumot.) Hm… tsiken pid ‘yan.

Doming: Sabagay, hukuman ‘yang nasa lugar ni Tony – hewan ko nga ba…

Bok: Bilib gid ako sa imo… gas-mati ka. Y-Y-Yeba!

Ernan: (Habang bumabalik sa kanyang teheras; sa sarili) A, kung masusunod lamang ng mga tao ang Panalangin ni San Francisco ng Asisi, sana’y –

Tony: (Biglang mapapabangon pagkarinig sa tinuran ni Mang Ernan.) Pagkaganda-ganda nga ng “Panalangin ni San Francisco” …Bathala, gawin Ninyo akong… kasangkapan… Kung saan may galit –

Ernan: (Maagap) Bayaang nakapaghasik ako ng pag-ibig. Ang isang Maganda pang bahagi’y ‘yung… “Nasa pagbibigay ang ating ikatatanggap… nasa pagpapatawad ang ating kapatawaran…”

Tony: (mabilis) Mang Ernan… Madali ngang sabihing “Lumimot at magpatawad,” ano ho? Pero, ar-ruyyy… (Mapipikit at aasim ang mukha. Hahawakan ang sugat sa tiyan.)

Ernan: (Makikitang sa pag-aangat ng kamay ni Tony ay punong-puno yaon ng dugo.) Tony! (Kagyat na lalapitan ang binate at pagyayamanin.) Doming! Bok! Pakitawag n’yung doktor! O nars! Madali kayo!

Bok: (Hindi pa rin mababakla; hindi titinag) Bals-wals ‘yan!

Doming: (Patikud-tikod na lalabas subalit doon pa’y sisigaw na.) Nars! Nars! Narrsss! (Muling darating ang nars na nakarinig sa malakas na sigaw ni Doming. Agarang lalapatan ng pampaampat ng dugo ang sugat ni Tony. Samantalang nagamutan sila ay siya naming paglitaw sa may pintuan ng magkasamang P. Abena at Mang Luis. Walang imik silang nagmamasid.)

Nars: Sariwa pa’ng sugat mo, kaya huwag ka munang magsalita nang malakas. At huwag kang maggagalaw ha, Tony?

Tony: Maraming salamat, L-Ly – Miss Reyes. Hindi kita malilimot kelanman. Alam mo na iyan… matagal na. (Hindi pa rin nakikita ni Tony ang ama sapagkat natatakpan ito ng palapit na pari.)

P. Abena: Makakilala pala kayo ni Miss Reyes… mabait at masipag ang batang ‘yan. Paris mo…

Tony: Siya nga po ang babaing handa kong…

Bok: (Makahulugan ang ngiti.) Tingin ko’y ayos na silang dal’wa, Padre.

P. Abena: Hindi masama. Pabor ako. (Saglit na titigil; kay Tony, sa ibang tinig) Anak, ang tatay mo’y… nagkita kami. Nakiusap siyang –

Tony: (Malilimutan ang lahat; mapapabango’t puputulin ang pagsasalita ng kausap) Padre! Na naman?

(Hindi mangungusap si P. Abena. Marahan na lang siyang mapapailing; subalit maagap naming maaalayan si Tony. Si Mang Luis naman, naroon pa rin siya sa may pintyan, ay mapapabuntung0hininga’t mapapakagat lab isa namamalas na katigasan ng anak. Mauuntol ang balak niyang paglapit. Si Miss Reyes naman na hindi pa tuluyang nakakalayo ay magaganyak na manood sa tagpong yaong may pangako ng kapanabikan. Lalapitan si Tony at masuyong nagsasabihan.)

Nars: Tony, di ba’t sabi ko sa’yo’y huwak ka munang gagalaw ‘pagkat makasasama sa ‘yo?

Tony: Patawarin mo ‘ko, Ly – este, Miss Reyes.

Nars: (Tatanguan si Tony.) Patatawarin koya pero sa uli-uli’y… sige, higa na. (Susunod na sana si Tony subalit magkakatama ang tingin nilang mag-ama. Matagal silang magkakatinginan.)

P. Abena: (makahulugan) Anak, tamo si Miss Reyes, nakapagpapatawad…

(Hindi tutugon si Tony. Mapapatango siya. Ganap na katahimikan. Walang kakurap-kurap, at halos hindi huminga sina Mang Ernan sa pagmamasid sa nangyayarng dula sa silid na yaon. Sa pagtaas ng mukha ni Tony ay makikitang may luha sa kanyang pisngi. Mabubuhayan ng loob si Mang Luis. Dahan-dahan siyang lalapit sa bunsong ngayo’y nakayupyop sa bisig ni Padre Abena. Magaling na sikolohiya, marahang iaangat ng butihing pari ang ulo ni Tony at siya’y unti-unting uurong upang mabigyan ng ganap na kalayaan ang mag-ama. Ngayo’y may kakaiba ng sinag sa mukha ni Tony. May kakaiba ring ngiting dumurungaw sa kanyang mapuputlang labi. At sa isang kisap-mata’y mayayapos siya ng kanyang ama. Masuyo, madamdamin, mahaba ang kanilang pagyayakap. Katulad ng dalawa, mapapaluha rin ang lahat. Maging ang may bakal sa pusong si Bok ay mapapakagat-labi’t mapapatungo nang marahan. Pagdaraupin naman ni Padre Abena ang mag-ama, titingala nang bahagya at pangiting bubulong.)